اصل حسن نیت

جنبه ایجابی و سلبی اصل حسن نیت

     امّا در یک تعریف بر مبنای اینکه حسن نیت را حالتی درونی و مبتنی بر قصد و باورِ درست دانسته‌اند دو جنبه‌ی ایجابی و سلبی برای آن ذکر کرده‌اند. جنبه‌ی ایجابی به معنای قصد و باور درست و پسندیده و جنبه‌ی سلبی به مفهوم خودداری از حیله، اغفال و کتمان واقع و پرهیز از تحصیل هرگونه امتیاز نامعقول دیگر است که این تعریف نشان می‌دهد که تعاریف ابتدایی، با سکوت از کنار وجه دوّم حسن نیت یعنی حسن نیت به معنای صداقت و رعایت امانت و حفظ اعتماد و یا به‌طور کلّی اجتناب از هرگونه حیله، گذشته‌اند.

 تعریف نهایی اصل حسن نیت

     به نظر می رسد می توان در تعریف نهایی و برگزیده، حسن نیت را به این شرح تعریف کرد: حسن نیت به عنوان یک حالت درونی و ذهنی عبارت است از داشتن صداقت، درستکاری، قصد و هدف نیکو و اعتقاد درونی فرد به صحت عمل خود از مرحله قبل از انعقاد قرارداد تا اجرای کامل قرارداد. 

     به نظر نگارنده در تعریف جامع «حسن نیت» چنین به نظر می­رسد «فکر طرف تاثیرگزار در ایجاد و اجرای تعهد، در نگاه به درون(نفس خویش) و بیرون(که بروز مادی پیدا می­کند) که حامل صداقت، قصد و اراده نیکو از مذاکره تا اتمام اجرا که خالی از خدعه و پنهانکاری و کم­کاری است».

 مبنای حسن نیت

     هدف اخلاق رفع رذیلت ها و ایجاد جامعه فاضله است. حسن نیت به عنوان قاعده اخلاقی در مورد رفتار اشخاص قضاوت می کند. سوءنیت ناپسند و حسن نیت فضیلت شمرده می شود. با حاکمیت حسن نیت در حقوق، قواعد آن شکل اخلاقی به خود می گیرد. لیکن حکومت حسن نیت و طرد سوءنیت فقط به دلیل حکومت اخلاق در قواعد حقوقی نیست، بلکه باید مصلحت عالی را جست. اعتماد مبنا و اساس روابط حقوقی را تشکیل می دهد و الزامات حقوق باید از این اعتماد حمایت کند، در گسترش آن اهتمام ورزد. حمایت از حسن نیت، حمایت از اعتماد عمومی را به همراه دارد.

 رابطه رفتار متعارض با اصل حسن نیت

     مفهوم اصل حسن نیت و رفتار متعارض رابطه تنگاتنگی با هم دارند به طوری که هر آنچه مخالف با اصل حسن نیت است، رفتار متعارض به شمار می رود.

نتیجه و آثار مادی عدم رعایت حسن نیت، رفتار متعارض است. که در قالب عمل حقوقی، واقعه حقوقی، ترک فعل و ... نمود پیدا می­کند.

 سابقه پیدایش و بروز اصل حسن نیت

       «اصل حسن­ نیت از زمان روم باستان وارد حقوق شد و در حقوق جدید نیز در فرانسه با گسترش روابط بازرگانی در قرن شانزدهم میلادی گرایش بیشتری نسبت به این اصل پدید آمد. جابر در رساله‌ی خود را در سال ۱۸۹۹ در دانشگاه پاریس به آثار مدنی حسن نیت اختصاص داد و در قرن اخیر نیز رساله‌ی دکترای ریپر با عنوان «قاعده‌ی اخلاقی در تعهدات مدنی» به این اصل پرداخته است.

ضرورت اجرای با حسن نیت از مقولاتی است که در حقوق همه کشورهای حقوق نوشته و حتی آمریکا به صراحت مقرر شده است. در این زمینه، قوانین مدنی فرانسه و آلمان پیشگام بوده، از سابقه طولانی برخوردارند».

     به هر حال در یافتن قدمت ظهور اصل حسن نیت در جوامع، قطعا ایرانیان جزء پیشگامان این فرهنگ والا بودند با دقت در سه جمله‌ی «پندار نیک؛ گفتار نیک و کردار نیک» که از دوره زرتشتیان به جای مانده و همچنین با تامل در منشور کوروش که حسن نیت در به رسمیت شناختن آزادی و صلح برای همگان، در آن کتیبه، مشهود است؛ بدون هیچ تعصبی ایرانیان را سرآمد در این عرصه معرفی می­کند ولی با توجه به اینکه ادیان آسمانی همه بر حول اخلاق تکیه و حرکت می کردند در نظر قوی به نظر می­رسد که پیدایش و بالندگی چنین مفهومی در زمان جهل و بی دانشی تاریخ بشر، به ادیان آسمانی برسد و در این بین نقش دین اسلام که پیامبرش، هدف از بعثت خویش را تکمیل مکارم اخلاقی عنوان می­کند، برجسته هست. هرچند که مسلمانان در عمل ممکن است انحرافاتی از این محور داشته باشند ولی نقش دین اسلام و پیامبر و فرزندان ایشان در شکوفایی مباحث اخلاقی در برهه­ای از تاریخ قطعا برجسته و ممتاز بوده است.  در حدیث معروفی از پیامبر اکرم صلّی الله علیه وآله می خوانیم: «انما بعثت لاتمم مکارم الاخلاق؛ من تنها برای تکمیل فضایل اخلاقی مبعوث شده ام»‌.

شایسته است به آیاتی از قرآن کریم، در اثبات مدعای فوق اشاره گردد:

يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَوْفُوا بِالْعُقُودِ ...

اى كسانى كه ايمان آورده‏ ايد به قراردادها[ى خود] وفا كنيد...     سوره مائده – آیه1

بَلَى مَنْ أَوْفَى بِعَهْدِهِ وَاتَّقَى فَإِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُتَّقِينَ ﴿۷۶﴾              سوره آل عمران – آیه76

آرى هر كه به پيمان خود وفا كند و پرهيزگارى نمايد بى‏ ترديد خداوند پرهيزگاران را دوست دارد.

وَلَا تَقْرَبُوا مَالَ الْيَتِيمِ إِلَّا بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ حَتَّى يَبْلُغَ أَشُدَّهُ وَأَوْفُوا بِالْعَهْدِ إِنَّ الْعَهْدَ كَانَ مَسْئُولًا 

و به مال يتيم جز به بهترين وجه(حسن نیت) نزديك مشويد تا به رشد برسد و به پيمان [خود] وفا كنيد زيرا كه از پيمان پرسش خواهد شد.                               سوره الاسراء - آیه34

يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لِمَ تَقُولُونَ مَا لَا تَفْعَلُونَ ﴿۲﴾                          سوره الصف – آیات 2 -3

كَبُرَ مَقْتًا عِنْدَ اللَّهِ أَنْ تَقُولُوا مَا لَا تَفْعَلُونَ ﴿۳﴾   

اى كسانى كه ايمان آورده‏ ايد چرا چيزى مى‏ گوييد كه انجام نمى‏ دهيد (۲)

نزد خدا سخت ناپسند است كه چيزى را بگوييد و انجام ندهيد (۳)

لَيْسَ الْبِرَّ أَنْ تُوَلُّوا وُجُوهَكُمْ قِبَلَ الْمَشْرِقِ وَالْمَغْرِبِ وَلَكِنَّ الْبِرَّ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ وَالْمَلَائِكَةِ وَالْكِتَابِ وَالنَّبِيِّينَ وَآتَى الْمَالَ عَلَى حُبِّهِ ذَوِي الْقُرْبَى وَالْيَتَامَى وَالْمَسَاكِينَ وَابْنَ السَّبِيلِ وَالسَّائِلِينَ وَفِي الرِّقَابِ وَأَقَامَ الصَّلَاةَ وَآتَى الزَّكَاةَ وَالْمُوفُونَ بِعَهْدِهِمْ إِذَا عَاهَدُوا وَالصَّابِرِينَ فِي الْبَأْسَاءِ وَالضَّرَّاءِ وَحِينَ الْبَأْسِ أُولَئِكَ الَّذِينَ صَدَقُوا وَأُولَئِكَ هُمُ الْمُتَّقُونَ ﴿۱۷۷﴾              سوره البقره – آیه 177

نيكوكارى آن نيست كه روى خود را به سوى مشرق و [يا] مغرب بگردانيد بلكه نيكى آن است كه كسى به خدا و روز بازپسين و فرشتگان و كتاب [آسمانى] و پيامبران ايمان آورد و مال [خود] را با وجود دوست داشتنش به خويشاوندان و يتيمان و بينوايان و در راه‏ماندگان و گدايان و در [راه آزاد كردن] بندگان بدهد و نماز را برپاى دارد و زكات را بدهد و آنان كه چون عهد بندند به عهد خود وفادارانند و در سختى و زيان و به هنگام جنگ شكيبايانند آنانند كسانى كه راست گفته‏ اند و آنان همان پرهيزگارانند 

 جایگاه اجتماعی حسن نیت

     حسن نیت به‌عنوان یکی از مفاهیم مرتبط بااخلاق، ارزشی اجتماعی است؛ اجتماعی بودن از این حیث که نمی‌توان جامعه‌ای را پیدا کرد که در آن حسن نیت داشتن، نه یک ارزش، بلکه ضد ارزش باشد. در جامعه‌ای که حسن نیت حاکم است تنظیم روابط حقوقی، مطمئن‌تر، ساده‌تر و کم‌هزینه­تر خواهد بود. درصورتی‌که معیار تنظیم روابط حاکمیت حسن نیت باشد دیگر لازم نیست طرفین قرارداد برای هر واقعه‌ای که ممکن است در آینده پیش آید در حین انعقاد قرارداد پیش‌بینی‌های لازم را انجام دهند که خودبه‌خود باعث افزایش هزینه‌ها می‌شود. ازاین‌رو در کشورهایی که حسن نیت به‌عنوان یک اصل کلی حقوقی شناخته می‌شود حجم قرارداد بسیار کوچک‌تر از کشورهایی است که در آن حسن نیت به رسمیت شناخته‌نشده است. به‌علاوه، شناسایی اصول کلی حقوقی همچون حسن نیت به دادگاه‌ها مجال بیشتری برای ایفای نقش در موارد سکوت، ابهام، اجمال و نقص قرارداد می‌دهد و از این طریق خلأهای محتمل قراردادی با مداخله دادگاه پر می‌شود.

 ضابطه و معیار تشخیص حسن نیت

     ضابطه تشخیص و معیاری واحد برای حسن نیت وجود ندارد. برخی معیار شخصی را می پذیرند که بر اساس آن، حسن نیت در هر مورد، متفاوت خواهد بود و عده ای دیگر ضابطه نوعی را ملاک قرار می دهند که شرایط و اوضاع و احوال متغیر در تشخیص آن دخیل نیست و وضعیت متعارف تعیین کننده است. با این اوصاف در پاره ای از نظام های حقوقی در حقوق اموال، حسن نیت را تابع ضابطه شخصی دانسته اند، زیرا در اموال وضعیت روحی شخص از حیث علم و جهل به عیوب، یا عنوان نقش مهمی دارد. در حالی که در حقوق قرارداد ضابطه حاکم بر حسن نیت را نوعی دانسته، و گفته اند که حسن نیت در قراردادها به شخص طرفین وابسته نیست، بلکه به ارزش های مستقل از آنان ارتباط دارد.