عاقله در قانون مجازات اسلامی؛ تبیین مفهوم، وظایف و ارکان

  در نظام حقوقی ایران، مفهوم "عاقله" از جایگاه ویژه‌ای در قانون مجازات اسلامی برخوردار است. این مفهوم به گروهی از خویشاوندان مجرم اطلاق می‌شود که در صورت وقوع جنایت خطای محض، مسئولیت پرداخت دیه را به عهده دارند. در این نوشتار، به بررسی ابعاد مختلف این مفهوم، از جمله تعریف، وظایف و ارکان آن، می‌پردازیم.
عاقله جمع عاقل و ریشه آن واژه عقل است. در قانون مجازات اسلامی، عاقله به خویشاوندان ذکور نسبی پدری و مادری یا پدری مجرم اطلاق می‌شود که طبق طبقات ارث، موظف به پرداخت دیه در جنایت خطای محض هستند. 
برای اینکه یک فرد عاقله محسوب شود، باید واجد شرایط زیر باشد:
•    ذکور بودن: فقط خویشاوندان ذکور نسبی پدری و مادری یا پدری مجرم عاقله محسوب می‌شوند. اقوام مادری، خواهر، دختر و مادر مرتکب جزو عاقله نیستند و تعهدی به پرداخت دیه ندارند.
•    انتساب به مجرم: عاقله باید از طریق نسب به مجرم مرتبط باشد.
•    وجود در طبقات ارث: عاقله باید در زمان فوت مجرم، در یکی از طبقات ارث او قرار داشته باشد.
•    مسئولیت به ترتیب طبقات ارث: عاقله در پرداخت دیه به ترتیب طبقات ارث مسئول هستند. در صورت وجود طبقات بالاتر، نوبت به طبقه پایین‌تر نمی‌رسد.
•    مسئولیت مساوی: عاقله موظف به پرداخت دیه به میزان سهم الارث خود نیستند، بلکه مسئولیت آنها به صورت مساوی است.

ماده 468 قانون مجازات اسلامی در این خصوص مقرر می‌دارد:
"عاقله عبارت از پدر، پسر و بستگان ذکور نسبی پدری و مادری یا پدری به ترتیب طبقات ارث است. همه کسانی که در زمان فوت می‌توانند ارث ببرند به صورت مساوی مکلف به پرداخت دیه می‌باشند."

مهم ترین عناوین این مقاله

• وظایف عاقله چیست؟
• ضمان عاقله؛ الزامات و شرایط تحقق
• ضمان عاقله؛ دامنه شمول و موارد تعلق دیه

                                                            جهت اخذ مشاوره و هماهنگی، آیکون پلتفرم مربوطه را  کلیک نمایید

وظایف عاقله چیست؟

وظیفه اصلی عاقله، پرداخت دیه در جنایت خطای محض است. خطای محض جرمی است که بدون هیچ‌گونه قصد و اراده‌ای از سوی مرتکب انجام می‌شود. در این نوع جرم، دیه به عهده عاقله است و مجرم هیچ‌گونه مسئولیتی در قبال پرداخت آن ندارد.

ضمان عاقله؛ الزامات و شرایط تحقق

در نوشتار پیشین، به مفهوم عاقله در حقوق اسلامی پرداختیم. حال نوبت به بررسی شرایطی است که ضمان عاقله را محقق می‌سازد. بدون وجود این شرایط، فردی که عاقله محسوب می‌شود، ملزم به پرداخت دیه نخواهد بود.
شرایط اساسی ضمان عاقله عبارتند از:
1.    ذکور بودن: مطابق ماده 468 قانون مجازات اسلامی، عاقله باید مرد باشد. اقوام مادری، خواهر، دختر و مادر مرتکب جزو عاقله محسوب نمی‌شوند و تعهدی به پرداخت دیه ندارند.
2.    نسب مشروع: عاقله باید از طریق نسب مشروع به مجرم مرتبط باشد.
3.    عقل و بلوغ: عاقله باید عاقل و بالغ باشد. طبق ماده 469 قانون مجازات اسلامی، "عاقله در صورتی مسئول است که علاوه بر داشتن نسب مشروع، عاقل، بالغ و در مواعد پرداخت اقساط دیه، تمکن مالی داشته باشد." بنابراین، اگر عاقله ولد الزنا، مجنون و نابالغ باشد، دیگر مسئولیتی برای پرداخت دیه ندارد.
4.    تمکن مالی: عاقله باید در زمان پرداخت اقساط دیه، از تمکن مالی کافی برخوردار باشد.
ملاک مسئولیت عاقله، زمان ارتکاب جنایت است. اگر مجرم پس از ارتکاب جرم بالغ شده یا جنون آن درمان شود، این امر خللی در مسئولیت عاقله در پرداخت دیه ایجاد نمی‌کند.به عبارت دیگر، بزرگ شدن قاتلی که در زمان قتل نابالغ بوده، تاثیری در مسئولیت عاقله در پرداخت دیه ندارد. در صورت فوت عاقله قبل از پرداخت دیه، دیه به عهده عاقله طبقه بعدی خواهد بود.

  ضمان عاقله؛ دامنه شمول و موارد تعلق دیه

در تیتر قبلی مقاله ، به مفهوم عاقله، شرایط تحقق ضمان عاقله و الزامات آن پرداختیم. در این نوشتار، به بررسی دامنه شمول ضمان عاقله و مواردی که عاقله ملزم به پرداخت دیه می‌شود، می‌پردازیم. جهت اخذ مشاوره در خصوص پرداخت دیه توسط عاقله می توانید با وکیل خوب گروه وکلای حقوق بشر تماس حاصل فرمائید. 
 

موارد قانونی تعلق دیه بر عهده عاقله:
•    جنایت خطای محض: مطابق قانون مجازات اسلامی، عاقله در صورت وقوع جنایت خطای محض، مسئول پرداخت دیه است. جنایت خطای محض جرمی است که بدون هیچ‌گونه قصد و اراده‌ای از سوی مرتکب انجام می‌شود.
•    اثبات جرم: برای اینکه عاقله ملزم به پرداخت دیه شود، باید جرم با یکی از ادله قانونی مانند بینه، قسامه یا علم قاضی ثابت شود. در صورت اثبات جرم با اقرار، خود مرتکب یا نکول او از ادای سوگند یا قسامه، دیگر عاقله مسئول نیست و خود مجرم باید دیه را پرداخت نماید.
•    مسلمان بودن مرتکب: پرداخت دیه توسط عاقله، فقط مربوط به مرتکب مسلمان است. اگر شخص مسیحی، یهودی و زرتشتی مرتکب جنایت خطای محض شود، خودش باید دیه را پرداخت کند.
•    دیه کمتر از موضحه: مطابق ماده 467 قانون مجازات اسلامی، عاقله مکلف به پرداخت دیه جنایت‌های کمتر از موضحه نیست، هرچند مرتکب، نابالغ یا مجنون باشد. موضحه جراحتی است که باعث می‌شود پوست نازک روی استخوان کنار رود تا حدی که استخوان قابل مشاهده باشد و دیه آن پنج صدم دیه کامل است.
•    مرگ یا فرار مرتکب: در برخی موارد استثنایی، عاقله مسئول پرداخت دیه در جنایت‌های عمدی می‌شود. به عنوان مثال، در اتهام قتل عمدی که به دلیل مرگ یا فرار مرتکب به او دسترسی نباشد، با درخواست اولیای دم، دیه از اموال مرتکب گرفته می‌شود، مگر آنکه مرتکب مالی نداشته باشد که در این صورت عاقله عهده‌دار پرداخت دیه است.
 

مواردی که عاقله مسئول پرداخت دیه نیست:
•    اتلاف: مطابق ماده 311 قانون مجازات اسلامی، اگر شخصی به صورت خطایی به مالی دیگری خسارت وارد کند، در این مورد عاقله مسئولیتی برای اتلاف ندارد و خسارت مالی از اموال خود مرتکب جبران می‌شود.
•    جنایت بر نفس: اگر شخصی بر خود جنایتی وارد کند، در این مورد هم عاقله مسئول پرداخت دیه نخواهد بود.
•    دیه موضحه یا بیشتر: اگر میزان دیه جنایت 5 درصد یا بیشتر باشد، عاقله دیه را پرداخت می‌کند. در غیر این صورت، خود مرتکب مسئول پرداخت دیه است.
•    ارش: عاقله مسئول پرداخت ارش نیست.

مشاوره حقوقی با وکیل  گروه وکلای حقوق بشر
گروه وکلای حقوق بشر به عنوان موسسه حقوقی تخصصی و در راستای افزایش کیفیت مشاوره های حقوقی با ایجاد فضایی تخصصی و بهره مندی از وکیل خانواده، طلاق، مهریه و نفقه سعی بر این دارد تا بتواند مشاوره ای حرفه ای به موکلین عزیز ارائه دهد.  
علاوه بر دعاوی خانواده، دپارتمان امور اداری و تجاری نیز آماده ارائه خدمات تخصصی هستند و چنانچه در خصوص اسناد تجاری، امور ثبتی و اداری به راهنمایی وکیل پایه یک دادگستری نیاز دارید، می توانید با وکیل در امور ثبتی، اداری و تجاری گفتگو نمائید
جهت ارتباط با موسسه حقوقی، از طریق یکی از راه های ارتباطی موجود در مقاله اقدام فرمائید.

                                                  جهت اخذ مشاوره و هماهنگی، آیکون پلتفرم مربوطه را  کلیک نمایید